 Miasto znajduje się na wysokości 225 m n.p.m. nad rzeką Wieprz, stanowiącą tutaj granicę pomiędzy Roztoczem Środkowym a Zachodnim. Początki Zwierzyńca sięgają ostatnich lat XVI w. Dnia 19 czerwca 1593 r. kanclerz i hetman wielki koronny Jan Zamoyski nabył wotość szczebrzeską od braci Czarnkowskich, spadkobierców wojewody poznańskiego Stanisława Górki. Tereny te zostały włączone do tworzonej wówczas Ordynacji Zamojskiej. W pobliżu Bukowej Góry, na polecenie kanclerza, wybudowano drewniany dwór otoczony ogrodem. Ścieżki z tego miejsca prowadziły w głąb puszczy - nad stawy. Wybudowano też niewielki „zwierzyńczyk" przy dworze i duży „zwierzyniec" ze zwierzętami, ogrodzony 30-kilometrowym parkanem (zwierzyniec potocznie nazywany był właśnie „parkanem"), wokół którego wykopano fosę. Były tu żubry i łosie sprowadzone aż z dóbr Radziwiłłów w Puszczy Knyszyńskiej, a także jelenie, sarny, daniele oraz szczególna osobliwość: dzikie koniki leśne - tarpany. Zamoyski miat także skromniejsze zwierzyńce w Knyszynie i Zamchu. Parkan, choć systematycznie skracany, przetrwał aż do 1905 r.
Pod koniec XVI w., w pobliskiej rozległej dolinie Wieprza, rozwinęła się również osada, która przejęta swoją nazwę Zwierzyniec - od „zwierzyńca". Na Iowach bywali tu królowie Jan Kazimierz, Władysław IV czy Michał Korybut Wiśniowiecki. W XVII w. dwór został na wniosek wnuczki kanclerza Gryzeldy (żony Jeremiego Wiśniowieckiego i matki króla Michała Korybuta) przebudowany na paląc. W latach 1658-1661 i 1663-1665 mieszkała w nim Maria Kazimiera de la Grange, margrabianka d'Arquein, żona III ordynata Jana „Sobiepana". Pożycie małżeńskie nie układało się najlepiej. Podczas rozłąki, zniecierpliwiona brakiem jakichkolwiek wieści od męża, Marysieńka żaliła się - mimo wszystko żartobliwie - „szfinia ty i nie będziesz ciacia". Marysieńka stworzyła w Zwierzyńcu, z iście monarszym rozmachem, rezydencję otoczoną parkiem, ze stawem powstałym przez spiętrzenie Świerszcza zwanego wówczas Swińczą, wyspami, teatrem na wodzie i długim kanałem, po którym pływano gondolami. Tu narodziła się wielka miłość Marysieńki do wówczas jeszcze chorążego Jana Sobieskiego, późniejszego króla Polski. Lekceważona przez męża, znajdowała rekompensatę w tym odwzajemnionym uczuciu, zakończonym kolejnym małżeństwem.
W XVIII w. „zwierzyniec" (ten ze zwierzętami) zmniejszono, plot miał już tylko 18 km długości. Wiatach 1741-1747 Tomasz Antoni Zamoyski ufundował jako wotum barokowy kościół pod wezwaniem św. Jana Nepomucena na wyspie. Ordynat podczas studiów za granicą poważnie zachorował, a polecając się opiece Świętego, powrócił do zdrowia. Nie była to jednak jedyna intencja budowy, druga to urodziny oczekiwanego syna - Klemensa. Usytuowanie kościoła na jednej z wysp przypominać miało męczeńską śmierć św. Jana Velfina (Nepomucena, 1348-1393) z Pomuk, który na rozkaz króla Czech Wacława IV zginął w wodach Weltawy, nie chcąc ujawnić tajemnicy spowiedzi. Według podań kościół zlokalizowano w miejscu dawnego teatru „na wodzie", choć ostatnio sugeruje się, że była tu wcześniej jedynie altana i wypoczynkowy tzw. „domek na wodzie".
Po wzniesieniu przez Zamoyskich w latach 1744-1746 pałacu w Klemensowie, Zwierzyniec został nieco zapomniany. W latach 1773-1775 funkcjonowała tu farfurnia, czyli manufaktura ceramiczna produkująca fajanse, a w okresie 1772-1774 fabryka mydła. Zasadnicze zmiany nastąpiły na początku XIX w., kiedy Zwierzyniec stał się urzędniczym centrum Ordynacji Zamojskiej. Był to okres jego największego rozkwitu. Stało się tak dzięki sprawnemu kierowaniu Ordynacją przez Andrzeja Zamoyskiego, a po jego śmierci przez jego synów Aleksandra i Stanisława. Oprócz młyna i tartaku powstały m.in. drukarnia, manufaktura powozów i zespól klasycystycznych budynków zarządu Ordynacji. W 1804 r. zbudowano słynny browar zwierzyniecki (przebudowany w 1806 r., jego część stanowi jedna z oficyn dawnego pałacu). Pierwotnie produkowano tu dwa gatunki piwa: „ordynaryjne" i „dubeltowe" (ze zwiększoną zawartością alkoholu). W tym samym roku powstała „mechanika", pierwszy na ziemiach polskich zakład metalurgiczny produkujący m.in. narzędzia rolnicze i browarnicze. W 1833 r. powstały gorzelnia i wytwórnia likierów. W latach 1834-1840 pracował tu doświadczony wioski likiernik Luigi Papi. Jak pisze Halina Mattawska, w zwierzynieckim zakładzie powstawały zaprawiane cukrem likiery na bazie owoców: ananasowe, brzoskwiniowe, pomarańczowe, waniliowe, różane, biatomorówki, malinowe, nalewane na wiśniach ratafie i sporządzane na pestkach „persico", nalewane na tataraku (kalmus, ajerówka) i konwaliach, wódki cytwarowe i piołunowe, likiery miętowe, kminkowe (kimel, alasz), kawowe oraz korzenne (cynamonówka i goździkówka), a także wódki „L galganem" (tatarakiem i żubrówką). Papi produkował tu nawet wódki gdańskie, których receptury otoczone byty ścisłą tajemnicą, w tym goldwassery (złote wody) i tzw. „krambambuli", której nazwa pochodzi od niemieckiej pieśni hulaszczej. Zwykle jednak przedkładano nad wszystko źytniówkę, nalewaną z beczki dębowej, zwłaszcza po winie. Pożary z lat 1851 i 1875 zakończyły działalność najpierw likierni, a potem gorzelni.
Inne zwierzynieckie zakłady przemysłowe, o których warto wspomnieć to założone w 1873 r. fabryki wyrobów drzewnych i posadzek (później mebli), czy działająca nieco później w „mechanice" stolarnia produkująca wytworne powozy.
Po insurekcji kościuszkowskiej mieszkał w Zwierzyńcu autor „Uwag nad życiem Jana Za-moyskiego" Stanisław Staszic. Pisał on tu „Ród ludzki".
W 1863 r. zawiązał się w Zwierzyńcu pierwszy w tych okolicach oddział powstania styczniowego pod dowództwem leśniczego Henryka Hugona Gramowskiego, który sam zginął podczas zajmowania Tomaszowa w nocy z 30 na 311 1863 r. Pot roku później, 3 IX 1863 r., pod pobliską Panasówką miała miejsce zwycięska bitwa z wojskami carskimi (por. opis szlaku 38).
W 1900 r. utworzono ogród skarbowy, obecnie zwany parkiem środowiskowym. W 1921 r. nieczynną wytwórnię likierów przebudowano na fabrykę mebli w związku z utworzeniem Spółki Związku Przemysłu Drzewnego. Wzniesiono dom dla jej pracowników, rezydencję dyrektora fabryki mebli, tzw. Rózin, a także willę naczelnika ordynackich lasów.
W 1923 r. powstała stacja kolejowa Zwierzyniec, wcześniej podróżni wysiadali w Białym Słupie (obecnie Zwierzyniec Towarowy) lub Wywtoczce (las Borek, obecnie stacja nie istnieje).
We wrześniu 1939 r. maszerowały tędy polskie armie zmierzające w kierunku Tomaszowa Lubelskiego. W pobliskim Białym Słupie doszło do bitwy, poległych upamiętnia cmentarz wojenny (por. trasa 56). W czasie okupacji Niemcy utworzyli w Zwierzyńcu obóz przejściowy (por. opis szlaku 40), utrzymywali także duży garnizon. Co ciekawe, jednocześnie przebywało tu dowództwo 9 Pułku Piechoty AK.
Z działań wojennych osada wyszła całkowicie zniszczona, dodatkowym ciosem było rozwiązanie w 1944 r. Ordynacji Zamojskiej. W dawnym budynku zarządu Ordynacji mieści się obecnie Zespół Szkół Drzewnych i Ochrony Środowiska. W 1974 r. na najpiękniejszym fragmencie Lasów Zwierzyniecko-Kosobudzkich utworzono Roztoczański Park Narodowy, do którego w 1979 r. wprowadzono bobry, a trzy lata później reintrodukowano legendarne koniki polskie - symbol parku. Warto przedstawić ich historię. Tarpany sprowadzono do Zwierzyńca prawdopodobnie na przełomie XVI i XVII w. Na początku XVII w. kilka koników miał przekazać Zamoyskim arcybiskup gnieźnieński Stanisław Karnowski. Przetrwały tu do 1806 r., kiedy to zostały rozdane okolicznej ludności. Skrzyżowane z miejscowymi końmi określane były później jako koniki bitgorajskie. W latach trzydziestych i czterdziestych podjęto próby wyselekcjonowania z nich tarpanów w Popielnic i Białowieży. Określono je tym razem jako koniki polskie. W 1982 r. powróciły na Roztocze.
W latach 1978-1980 wzniesiono w Zwierzyńcu nowy kościół pw. Matki Bożej Królowej Polski (por. trasa 40). W styczniu 1990 r. Zwierzyniec otrzymał prawa miejskie. W 1991 r. Rada Miejska zatwierdziła herb miasta. Jest nim dawny herb Zamoyskich „Jelita" z pędem rozwijającej się rośliny - symbolem żywej przyrody. Warto wspomnieć, że uroki Zwierzyńca podziwiali m.in. Maria Kuncewiczowa, Isaac Singer, Bolesław Leśmian, Tadeusz Gajcy i Jarosław Iwaszkiewicz.
Zabytki:
l. Kościół filialny pw. św. Jana Nepomucena, murowany, położony na wyspie stawu Kościelnego (sam staw ponoć został uformowany przez jeńców tatarskich i tureckich). Świątynia wzniesiona wiatach 1741-1747 z fundacji Tomasza Antoniego Zamoyskiego (por. opis Zwierzyńca). Budowniczym byt prawdopodobnie Jan Columbani. Przy wejściu ciekawa stara kamienna kropielnica. Wnętrze udekorowane jest iluzjonistyczną polichromią wykonaną przez Łukasza Smuglewicza. Również barokowa, architektoniczna nastawa ołtarza głównego została namalowana na ścianie. Na kolebkowym sklepieniu - w otoczeniu aniołów - św. Jan adoruje Matkę Bożą z Dzieciątkiem. Na obrazie ściennym głównego ołtarza św. Jan Nepomucen. Na bocznych ścianach kaplicy postacie kobiet symbolizujących cnoty Świętego: wiara dźwigająca kolumnę (stałość i siła), tajemnica z kluczem i zapieczętowanym listem (powaga sakramentu spowiedzi). Uwagę zwracają także:
uważany za cudowny obraz Matki Bożej Częstochowskiej ufundowany przez ordynatową Różę Zamoyską w 1907 r. (ołtarz główny), obraz koronacji Matki Bożej z XVIII w. oraz (znajdująca się po lewej stronie ołtarza) postać św. Klemensa. Dach, wykonany obecnie z dachówki ceramicznej, dawniej byt kryty gontami. Fronton zwieńczony trójkątnym szczytem. Poniżej żelaznego krzyża Oko Opatrzności Bożej. Umieszczono także kartusze z herbami: Zamoyskich „Jelita" i Michowskich „Rawicz". Od maja 1997 r. kościół, po długoletnim remoncie, ponownie służy wiernym. Msze św. są tu sprawowane w okresie letnim w niedziele o godz. 17.00. Także latem, nocami, świątynia jest pięknie iluminowana.
2. Budynki zarządu Ordynacji Zamojskiej, klasycystyczne, wzniesione w l poi. XIX w. Pierwotnie składały się z drewnianego pałacu, czterech murowanych i dwóch drewnianych oficyn. Do naszych czasów dotrwały tylko murowane oficyny, z których jedna została nadbudowana w 2 poi. XIX w. Jest to tzw. „pałac administracji" będący obecnie siedzibą Zespołu Szkół Drzewnych i Ochrony Środowiska im. Jana Zamoyskiego. Warto zwrócić uwagę na tablicę upamiętniającą powstanie w 1919 r. jednolitego Związku Harcerstwa Polskiego (rozbitego dotąd w oddzielne struktury funkcjonujące w ramach poszczególnych zaborów). Za budynkami znajdują się pozostałości zabytkowej alei lipowej, tzw. „alei Marysieńki".
3. Rezydencja plenipotenta Ordynacji Zamojskiej z 1890 r. Jest to drewniana, piętrowa willa, zbudowana w stylu uzdrowiskowym. Obecnie mieści się w niej siedziba dyrekcji Roztoczańskiego Parku Narodowego. Przy drodze prowadzącej do budynku zrekonstruowano jedną z bram prowadzących do dawnego „zwierzyńca". Wcześniej rezydencją plenipotenta była oficyna płd. dawnego pałacu.
4. Browar, murowany, wzniesiony w latach 1802-1806 r., remontowany po pożarze w 1810 r., później w 1878 r. W sąsiedztwie dawny budynek bednarni (wytwórnia beczek) i dom dyrektora browaru.
5. Zespół budynków powstałych w różnych okresach, mieszczących zakłady rzemieślnicze, w tym:
manufakturę powozów (zbudowana w 1805 r.), luszczarnię nasion (zbudowana w 1896 r.) oraz towarzyszące im domy pracownicze. Do niedawna w okolicy stawu, od strony parku środowiskowego, stał tu jeszcze stary drewniany młyn. Niestety, uległ on zniszczeniu wiosną 1999 r.
6. Kamień, w formie prostopadłościanu, przeniesiony z Hamerni, znajdujący się na skraju parku od strony stawu i ul. Browarnej. Jest to pamiątka plagi szarańczy z 1711 r. Wyryte na nim napisy głoszą: „Bóg groził ludowi, ale z wiarą praca rozbraja Jego gniewy i klęskę odwraca"; „Na pamiątkę wytępienia szarańczy wędrownej przybyłej w te okolice 27 sierpnia 1711 roku Wólka, Ułów, Zielone, tabunie, Szarowola, Czotomyja, Przeorsk"; „Wyniszczono szarańczy żywej korcy 656, wykopano jaj tego owada garncy 555,5. Użyto do tego robocizny pieszej dni 14 OOO".
7. Monument kamienny na wyspie stawu Kościelnego. Pod nim - według tradycji - pogrzebano ulubionego psa Marysieńki Sobieskiej. Monument na wyspie być może związany jest z pewnym wydarzeniem. Gdy Włoch Collato ofiarował Marysieńce ślicznego pieska, ordynat kazał go otruć. Wtedy udało się psa odratować, ale nie wiadomo, co działo się później. Pomnik ma kształt rzymskiego sarkofagu. Na czołach narożników widnieją maski teatralne, a na jednej ze ścian lira - symbol sztuk pięknych. Być może więc nie tyle jest to pomnik psa, a pamiątka po teatrze „na wodzie".
| 8. Oberża z początku XIX w., murowana.
W Zwierzyńcu zabytkowy charakter ma park (niegdyś tzw. ogród skarbowy, obecnie park środowiskowy), okalający staw Kościelny od płn. Rosną tu pomnikowe brzozy papierowe, platan klono-listny, czarne sosny, lipy, kasztanowce i dęby. Warto także zwrócić uwagę na cmentarz powstańców (por. szlak 39) walczących w 1863 r. pod Panasówką i cmentarz wojskowy (położony 150 m na płd. od drogi do Biłgoraja, w lesie za campingiem „Echo"). Znajduje się na nim 31 mogił zbiorowych i 33 indywidualne. Spoczywają tu żołnierze armii austriackiej i rosyjskiej polegli w 1914 r., żołnierze Wojska Polskiego walczący we wrześniu 1939 r., a także powstańcy z 1863 r. Osobliwość stanowi ul. Parkowa. Rośnie tu wiele drzew egzotycznych. Natomiast przy dawnej willi Potockich zobaczyć można ponoć pozostałości psiego cmentarza (w pobliżu szlaku 40).
Komunikacja
Zwierzyniec znajduje się na trasie linii kolejowej z Zawady do Bełżca (por. uwagi o roztoczańskich liniach kolejowych zamieszczone w dodatku turystycznym). Lokalnie można tu także dojechać autobusami z Zamościa, Biłgoraja, Szczebrzeszyna, Tomaszowa Lubelskiego, a nawet Lublina.
Noclegi
Camping „Echo" (domki + możliwość rozbicia namiotów, sezonowy, choć zatrzymać można się zwykle dłużej niż tylko w miesiącach wakacyjnych) ul. Bilgorajska 3, tel. (0-84) 687 23 14. Schronisko PTSM (sezonowe. Dom Dziecka nr 2), ul. Partyzantów 3b, tel. (0-84) 687 24 43. Pensjonat „Zacisze", Rudka 5b (dojście ze Zwierzyńca ul. Partyzantów), tel. (0-84) 687 23 06. Hotel Lasów Państwowych .Jodła", ul. Parkowa 3a, tel. (0-84) 687 20 12. Ośrodek wczasowy Przedsiębiorstwa Budownictwa Ogólnego (sezonowy), ul. Partyzantów 13, tel. (0-84) 687 22 55. W Zwierzyńcu, a także w okolicznych wsiach: Obroczy i Sochach znajduje się wiele kwater agroturystycznych. Powołano Stowarzyszenie Kwaterodawców Miasta i Gminy Zwierzyniec, ul. Słowackiego 2, tel. (0-84) 687 26 60. Tu też mieści się Biuro Obsługi Ruchu Turystycznego i wypożyczalnia rowerów.
Roztoczański Park Narodowy. Ul. Plażowa 3, 22 470 Zwierzyniec, tel/fax. (0-84) 687 22 86, 687 20 66 w. 65. Park dysponuje ośrodkiem edukacyjno-muzealnym (tu także informacja turystyczna), czynnym codziennie oprócz poniedziałków w godz. 9.00-16.00, w niedziele i święta 10.00-16.00.
Trasy turystyczne
Prawie wszystkie szlaki prowadzące ze Zwierzyńca na Roztocze Środkowe wiodą - przynajmniej na krótkich odcinkach - przez Roztoczański Park Narodowy. Uwaga! Wejście na teren parku jest płatne, a karty wstępu nabywa się w ośrodku edukacyjno-muzealnym RPN. Wśród dostępnych tras wyróżniają się kilkukilometrowe ścieżki: przyrodnicza na Bukową Górę, poznawcze na wzgórze Niedźwiedź (por. trasa 25A) i na Piaseczna Górę; dwie historyczno-przy-rodnicze: do Wojdy i na wzgórze Polak (por. szlak 38), a także ścieżka wiodąca wydmą do stawów „Echo". Przez okolice Zwierzyńca przebiegają również szlaki turystyczne: czerwony „partyzancki" (odcinek Krasnobród - Kosobudy - Szczebrzeszyn, tu opisujemy przejście pomiędzy Kosobudami a Szczebrzeszynem - 11 km), niebieski „centralny" (odcinek Szperówka - Zwierzyniec - Potok Senderki, tu omawiamy trasę Zwierzyniec - Potok Senderki), „krawędziowy" czerwony (odcinek Zwierzyniec - Górecko Stare, 14,5 km), iótty „roztoczański" (odcinek Hedwiżyn - Zwierzyniec, 28,5 km) i szlak „im. A. Wachniewskiej" prowadzący dookoła Roztoczańskiego Parku Narodowego (Zwierzyniec - Florianka, 68,5 km). Por. także opisy tras wyprowadzających ze Zwierzyńca na Roztocze Zachodnie.
=====================================
Autor: Artur Pawłowski
ROZTOCZE
Puszcza solska, lasy janowskie i wyżyna wołyńska (część polska)
PRZEWODNIK turystyczny
|
|
