Miasteczko znane z wiersza Jana Brzechwy „W Szczebrzeszynie chrząszcz brzmi w trzcinie i Szczebrzeszyn z tego słynie". Trzciny w pobliskiej dolinie Wieprza rosły jeszcze na początku XX w. Pochodzenie nazwy miasta nie jest jednoznaczne. Może wywodzić się ona od nazwy osobowej Szczebrzecha lub Szczebrzesza, bądź też od wyrazu szczebrzuszyc tzn. źle, niedbale coś robić. Niektórzy wiążą ją ze szczebrzuchami, czyli sprzętami potrzebnymi w gospodarstwie domowym, lub ze słowem szczebrzeszysz - kłamiesz.
Co najmniej od XIII w. istniał tu gród przy szlaku handlowym wiodącym z Krakowa do Kijowa. Pierwszy zapis nazwy Sczebressyno pochodzi z 1352 r. U stóp grodu istniało już wtedy miasto. Wówczas, podczas wojny z Litwą, Kazimierz Wielki założył tu obóz. Nie był on jedynym władcą Polski, który okolice te odwiedził. Wcześniej gościli tu także Bolesław Chrobry, Bolesław Śmiały i Leszek Biały. Później w Szczebrzeszynie bywali: królowa Jadwiga, Władysław Jagiełło, Stefan Batory, Jan Sobieski i Michał Korybut Wiśniowiecki.
Na przestrzeni dziejów miasto miało wielu właścicieli. W 1378 r., w okresie krótkiego panowania Węgrów na Rusi Czerwonej, król Ludwik Węgierski nadaje Szczebrzeszyn i okoliczne ziemie Dymitrowi z Goraja. W 1394 r. miasto otrzymuje prawo magdeburskie. Także w 1394 r. (lub 1397 r.) powstał przy rynku drewniany kościół fundacji Dymitra. Z 1410 r. pochodzi zapis o wzniesionym na zboczu opadającym ku dolinie Wieprza drewnianym klasztorze franciszkańskim. Około 1471 r. wotość szczebrzeska przechodzi na rzecz możnych rodów Tarnowskich, później Kmitów, Górków (od 1555 r., zamienili oni przejściowo kościół parafialny w zbór kalwiński) i Czarnkowskich. Z 1584 r. pochodzą dane o synagodze. Mato znanym faktem z XVI w., świadczącym o znaczeniu Szczebrzeszyna, jest udział miejscowego proboszcza rzymskokatolickiego Walentego Herberta w soborze trydenckim (1545-1563). Był posłem Królestwa Polskiego.
W 1593 r. tereny te nabył dla Ordynacji Jan Zamoyski. Miasto rozwijało się szybko, choć zawsze w cieniu pobliskiego Zamościa. W latach 1610-1620, w miejsce drewnianego kościoła, wzniesiono nową świątynię. Wybudowana w stylu tzw. renesansu lubelskiego dotrwała do dzisiejszych czasów, choć pożary i wielokrotne remonty doprowadziły do zatarcia oryginalnych cech. W latach 1620-1638 dotychczasowe zabudowania klasztoru franciszkańskiego zostały zastąpione nowymi, wzniesionymi z fundacji Tomasza i Katarzyny Zamoyskich. Dalsze lata XVII w. przyniosły wiele nieszczęść:
1648 r. - najazd kozacki, 1656 r. - potop szwedzki, 1672 r. - najazd Turków i Tatarów. W tym roku w Szczebrzeszynie zawiązała się konfederacja wojsk koronnych pod wodzą Jana Sobieskiego. Niespokojny byt także wiek XVIII znaczony wojnami i pożarami. Zniszczeniu uległy dawne mury obronne.
W 1811 r. do Szczebrzeszyna przeniesiona zostaje zlikwidowana Akademia Zamojska, dla niej powstaje specjalny kompleks budynków. 1 września 1811 r. otwarto szkołę wojewódzką (zamknięta po upadku powstania listopadowego). Później była tu szkoła obwodowa, gimnazjum i realna szkoła agronomiczna.
Po powstaniu styczniowym miejscowość utrzymała prawa miejskie, co należało do rzadkości (herbem miasta jest „Korczak"). Po I rozbiorze Polski okoliczne ziemie zostają przyłączone do Austrii, potem do Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego. W XIX w. Szczebrzeszyn zasłynął jako ważny ośrodek patriotyczny. W okresie powstania listopadowego utworzono tu pułk jazdy majora Antoniego Łukowskiego. Wyróżniało się także miejscowe gimnazjum. W 1846 r. wielu uczniów starszych klas skupionych było w tajnej organizacji, przygotowującej do przyszłego powstania. Na szczebrzeszyńskim rynku zawisł nawet na szubienicy portret cara Mikołaja I. Za karę młodych ludzi uwięziono w warszawskiej cytadeli, kilku zesłano na Sybir. W 1852 r. uczniowie i nauczyciele rozkleili na ulicach odezwy wymierzone przeciwko carowi. Szkołę zamknięto, twórców odezwy zesłano. Gimnazjum ponownie otworzono w Szczebrzeszynie w okresie dwudziestolecia międzywojennego.
Przełom wieków to czas ważnych inwestycji. W 1894 r. powstała cukrownia w pobliskim Klemensowie, w 1916 r. zbudowano linię kolejową Bełżec - Zawada - Szczebrzeszyn - Rejowiec.
Na przestrzeni wieków Szczebrzeszyn przybrał charakter miejscowości zamieszkiwanej w większości przez ludność pochodzenia żydowskiego. Później przyszedł burzliwy okres II wojny światowej. Na miejscowym kirkucie hitlerowcy dokonywali masowych rozstrzeliwań Żydów. Pozostałych mieszkańców wysiedlono, w ramach przygotowań do utworzenia w 1943 r. gminy niemieckiej.
Ze Szczebrzeszyna pochodzą m.in. Cohen Izahar Ber (wybitny talmudysta), Wojciech Basaj (rektor Akademii Krakowskiej, autor podręcznika gramatyki łacińskiej), Jan Siestrzyński (pionier fonetyki polskiej), Józef Brandt (malarz), Zygmunt Klukowski (historyk regionu zamojskiego, autor słynnego „Dziennika z lat okupacji") i inżynier Adam Kraczkiewicz (pracujący przy budowie Kanału Sueskiego). Do niedawna w Błoniach k. Szczebrzeszyna tworzyła poetka ludowa Franciszka Boryta, autorka książki „Baśnie - wspomnienia - opowieści", zawierającej m.in. sennik ludowy.
Zabytki:
Niemal wszystkie zabytki Szczebrzeszyna znajdują się w obrębie rynku lub w jego najbliższym sąsiedztwie.
l. Kościół parafialny pw. św. Mikołaja Biskupa wzniesiony w stylu „renesansu lubelskiego" w latach 1610-1620, w miejsce starszej świątyni. Stało się to staraniem dziekana kapituły zamojskiej i proboszcza szczebrzeszyńskiego - Mikołaja Kiślickiego. Po spustoszeniu i spaleniu przez Tatarów w 1644 r. (pozostały same mury) był odbudowany i ponownie konsekrowany w 1668 r. Z tego okresu zachowała się bogata, renesansowa dekoracja ścian wieży. Kościół poddano gruntownej restauracji w 2 pot. XIX v/. We wnętrzu zwraca uwagę, zdobiąca sklepienia, renesansowa sztukateria w postaci dekoracyjnych żeber tworzących siatkę geometrycznych motywów. Ołtarz główny mieści obraz św. Mikołaja z początku XVII w. Św. Mikołaj podaje - zgodnie z legendą - trzy bryły złota trzem dziewczynom, które nie mogły wyjść za mąż. W ptn. ołtarzu bocznym znajduje się obraz św. Walentego w srebrnej sukience, a w ptd. krucyfiks. Te trzy ołtarze są klasycystyczne. Do naw, z dwóch stron kościoła, dotykają prostokątne kaplice z barokowymi ołtarzami. W jednym z nich obraz Matki Bożej w typie MB Rzymskiej. Główny portal świątyni jest barokowy, boczne późnorenesansowe. Na wsch. ścianie prezbiterium kartusz herbowy Zamoyskich. Przed kościołem figura Madonny na oryginalnym groszkowatym cokole. Na cmentarz kościelny wchodzimy przez bramkę z 1897 r. o bajkowych kształtach i dekoracjach, będących dalekim echem form renesansowych. Obok niej murowana dzwonnica.
Przy ulicy, ok. 200 m na ptn. od kościoła, znajduje się ciekawa stara figura przydrożna z datą 1655 r., odnowiona w 1880 r. Ma formę prostopadłościennej kapliczki umieszczonej na kolumnie i zwieńczonej namiotowym daszkiem. Upamiętnia opuszczenie miasta przez ostatniego arianina. 2. Cerkiew pw. Zaśnięcia (Wniebowzięcia) Matki Bożej. Mieści w sobie prawdopodobnie mury kościoła parafialnego pw. św. Mikołaja z końca XIV w. Badania archeologiczne potwierdzają, 17 mury pnrrinriJ:) 7 XIV.XV w. (niektńrzy sugeruj;), jy s.i jeszcze wcześniejsze), ale główny korpus cerkwi powstał ok. 1560-1570 r. Zachowały się lite żelazne drzwi z datą 1560 r. Kościół ten około 1570 r. Górkowie przeznaczyli na zbór kalwiński, a po 1588 r. oddali na cerkiew. Świątynia była restaurowana i przebudowywana w XVII i XIX w. Nieczynna od I wojny światowej. Wewnątrz zachowała się jedynie polichromia ruska o powierzchni ponad 100 m2 pochodząca z ok. 1620 r. 3. Synagoga wzniesiona na prze). XVI i XVII w, odbudowana po pożarze w 1659 r., a w XVIII w. przebudowana. Ponownie spalona podczas ostatniej wojny. Zrekonstruowana w latach 1957-1963. Zachowała się renesansowa, kamienna, szafa ołtarzowa (Aron Kodesz) służąca do przechowywania Pięcioksięgu Starego Testamentu (Tory). Sklepienie zdobi renesansowa sztukateria w postaci dekoracyjnych żeber tworzących siatkę geometrycznych motywów. Obecnie mieści się tu dom kultury. Przy wejściu tablica informacyjna w językach: hebrajskim, jidysz i polskim. Warto wspomnieć, że obecnie istnieje w Izraelu związek dawnych mieszkańców Szczebrzeszyna.
Kościół pw. św. Katarzyny (pierwotnie Św. Trójcy) wzniesiono w stylu „renesansu lubelskiego". Ze skromnym wystrojem elewacji kontrastuje bardzo bogate wnętrze. Prócz siedmiu późnobaroko-wych ołtarzy widzimy rozbudowaną dekorację sklepienia - stiukową i malarska. Pięknym elementem zdobniczym są wyszukane stiukowe dekoracje podłuczy arkad dzielących nawy i podtrzymujących chór muzyczny. Znakomite sztukaterie są dziełem Jana Wolffa. Wyróżnia się drewniana ambona z XVIII w. W ołtarzu głównym obraz Matki Bożej Bonifraterskiej, przeniesiony tu z Zamościa.
4. Klasztor franciszkanów z kościołem pw. św. Katarzyny. Znajduje się u zbiegu ulic Zwierzynieckiej i Klasztornej. Wzniesiony został z fundacji Tomasza i Katarzyny Zamoyskich. Budowę rozpoczęto po 1620 r., a zakończono w 1638 r. W 1783 r. klasztor przekształcono w koszary wojskowe, a później szpital, w którym pracowały siostry szarytki. W 1883 r. władze rosyjskie zajęły kościół, a opiekę nad szpitalem powierzyły siostrom prawosławnym. Rozpoczęto starania o przekształcenie kościoła na cerkiew-zamiary te jednak nie powiodły się. Po 1917 r. świątynię wyświęcono ponownie jako kościół rzymskokatolicki, choć w latach 1940-1944 zarządzeniem okupacyjnych władz niemieckich funkcjonowała jako cerkiew. W klasztorze do dziś znajduje się szpital.
5. Ratusz z 1830 r., usytuowany na środku rynku, kilkakrotnie przebudowywany. Przed nim pomnik pamięci żołnierzy AK.
6. Kirkut znajdujący się przy ul. Cmentarnej. Zachowało się tu 380 kamiennych, prostokątnych lub zamkniętych półkoliście macew. Miejsca pochówku kobiet znajdują się w zach., a mężczyzn we wsch. części cmentarza. Groby są ułożone w rzędach, najstarsza jest wsch. część cmentarza. Najdawniejsze, dające się odczytać, inskrypcje pochodzą z początku XVIII w. Na wprost wejścia obelisk z inskrypcją: „Pomnik poświęcony pamięci Żydów Szczebrzeszyna i okolic zamordowanych przez hitlerowców w czasie II wojny światowej. Cześć i chwata ich pamięci".
| Przy wejściu, między dwoma dębami, warto zwrócić uwagę na starą macewę. Łatwo ją przeoczyć, została bowiem wciśnięta głęboko w ziemię przez rosnące drzewo. Spoczywa tu cadyk Szłpmo, zwany Dobrodusznym. W święto Jom Kipur (Dzień Pojednania), kiedy wszyscy dorośli Żydzi przebywali w bożnicy, cadyk podobno chodził wokół ich mieszkań i słuchał, czy dzieci płaczą. Jeżeli tak się działo, przychodził do domu i je uspokajał.
7. Grodzisko usytuowane na zach. przedmieściu Szczebrzeszyna. Pierwsi ludzie osiedli tu 5 tyś. lat temu. Byty to ludy kultury pucharów lejkowatych. Później wzgórze opustoszało, a osadnicy powrócili w VIII w. W czasie badań archeologicznych odkryto chaty z kamiennymi piecami z X w. oraz cmentarzysko szkieletowe z XII-X1II w. Nieco później, za panowania Kazimierza Wielkiego (XIV w.), zbudowano tu zamek w postaci mieszkalno-obronnej wieży. Strzegł przeprawy na Wieprzu i otoczony był wałem ziemnym wzmocnionym częstokołem. Wjazd do zamku, z solidną bramą, zlokalizowany był w płn.-wsch. części wzgórza. Zamek spłonął w 1583 r., wraz z dokumentami zawierającymi jego historię. Został jednak później odbudowany. Do dziś zachowała się jedynie ruina murowanej wieży o zachowanych dwóch kondygnacjach. Podobno była zamieszkiwana jeszcze w latach siedemdziesiątych XX w. U podnóża grodziska zwraca uwagę kilka malowniczych drewnianych domów.
8. Kościół cmentarny pw. św. Leonarda, neogotycki, wzniesiony w latach 1908-1910, w miejsce starszego, z 1812 r. Pod kościołem znajduje się krypta pierwotnie przeznaczona dla księży zmarłych w Szczebrzeszynie. Na cmentarzu zobaczyć można mogiły powstańców i postument z tabliczką „Bohaterom Powstania 1863 r. drużyna ZHP im. Emilii Plater w Szczebrzeszynie 19 XI 1937 r." Tabliczka została prawdopodobnie jedynie doczepiona w 1937 r., a monument pochodzi z XIX w. Na cmentarzu spoczywają także partyzanci. Ich pamięci wzniesiono pomnik w postaci złamanego obelisku z orłem na szczycie. Na tablicy czytamy: „W hołdzie poległym żołnierzom września i Armii Krajowej. Żołnierzom 1939 r.: 9,16,20,52 P.P. Partyzantom: „Norberta", „Podkowy", „Woyny", „Topoli", „Wrzosa" i plutonów teren. Kawęczyn i Szczebrzeszyn. Społeczeństwo".
9. Młyn wodny, wzniesiony przez Ordynację na początku XX w., odrestaurowany w 1985 r.
Komunikacja. Szczebrzeszyn znajduje się na samochodowym szlaku komunikacyjnym pomiędzy Zamościem, Zwierzyńcem a Biłgorajem. Autobusów dość dużo (PKS i „Autonaprawa"), głównie z Zamościa. Stacja PKP Szczebrzeszyn odległa o 4 km (por. uwagi o roztoczańskich szlakach kolejowych zamieszczone w dodatku turystycznym).
Noclegi. Sezonowe schronisko młodzieżowe w budynku Szkoły Podstawowej nr l, ul. Ogrodowa l, 22460 Szczebrzeszyn, tel. (0-84) 6821106. Pensjonat, ul. Partyzantów 79,22-460 Szczebrzeszyn, tel. (0-84) 682 12 30. Dom Wypoczynkowy Harcerza, ul. Sądowa 13, tel. (0-84) 682 11 24. Zajazd „Pod Bażantem", ul. Zwierzyniecka 19a, tel. (0-84) 68212 97. Hotel przy cukrowni „Klemensów", ul. Słodka 3, tel. (0-84) 682 10 26.
Szlaki turystyczne
W Szczebrzeszynie rozpoczyna się szlak rowerowy do Narola (trasa 55. W 2000 r. wyznakowane zostaną kolejne trasy rowerowe). Przebiega tędy także „partyzancki" szlak turystyczny (znaki czerwone). W kierunku zachodnim ma on charakter łącznikowy i biegnie do Szpe-rówki (9 km, tam połączenie z „centralnym" szlakiem niebieskim, wiodącym dalej na pid. wierzchowinami Roztocza Zachodniego do Zwierzyńca, a na ptn. do Radecznicy). Natomiast na wsch. - to odcinek o wybitnych walorach przyrodniczych - wiedzie na Roztocze Środkowe do Roztoczańskie-go Parku Narodowego i obszaru ochrony ścisłej „Jarugi" (trasa 28). Dodatkowo proponujemy szlak nie znakowany do Szperówki (20 km).
===================================== Autor: Artur Pawłowski
ROZTOCZE
Puszcza solska, lasy janowskie i wyżyna wołyńska (część polska)
PRZEWODNIK turystyczny
Wydanie II
Warszawa 2000 |
Linki:
Dr Zygmunt Klukowski
Szczebrzeszyński Park Krajobrazowy
|
