|
Strona 1 z 2  Zamość powstał na „surowym korzeniu". Duże, jak na owe czasy, miasto zaprojektowano i wybudowano w szczerym polu. Spośród kilku zaproponowanych na nie miejsc, Jan Zamoyski wybrał wysoki brzeg rozlewiska tworzonego przez rzeki: Wieprzec (obecnie Topornica) i Kalinowicę (dziś Łabuńka). Spełniało ono dwa warunki: leżało blisko siedziby rodowej Zamoyskich - Skokówki i było dogodne do obrony. Jako datę powstania Zamościa przyjmuje się 10 kwietnia 1580 r, czyli dzień, w którym hetman Jan Zamoyski wydał akt lokacyjny miasta. Chciał on, by Zamość był siedzibą rodu, twierdzą ważnym ośrodkiem handlowym, religijnym i naukowym. Do realizacji tego projektu hetman zaangażował włoskiego architekta Bernarda Morando. Szachownicowy układ ulic, centralnie usytuowany rynek i bastionowe fortyfikacje to najbardziej charakterystyczne elementy koncepcji urbanistycznej miasta. Fundator wyłożył pieniądze na budowę fortyfikacji, najważniejszych gmachów - pałacu, akademii, kolegiaty. Wybudował też z własnych środków kilka domów mieszczańskich, które miały być wzorem dla osadników. Początkowo chciał, by w Zamościu mieszkali tylko katolicy. By przyspieszyć rozwój miasta, wydał przywileje lokacyjne Sefardyjskich (1588r.) i Greków (1589 r.).
W 1589 r. hetman utworzył Ordynację Zamojską, która była swoistym państwem w państwie. Jej stolicą był Zamość.
Położenie na skrzyżowaniu ważnych szlaków komunikacyjnych, prawo składu, nakładające na przejeżdżających kupców obowiązek wyłożenia do sprzedaży przewożonych towarów, 3 jarmarki i coroczne targi sprzyjały dynamicznemu rozwojowi miasta. Już w 1591 r., jedenaście lat po rozpoczęciu budowy, miało ono 217 domów i 26 parceli niezabudowanych. Po śmierci hetmana w 1605 r., jego dzieło kontynuował syn Tomasz Zamoyski. W 1618 r. zakończył on prace przy budowie fortyfikacji. Całe miasto zostało otoczone potężnymi murami z siedmioma bastionami. Dodatkowo dostępu do niego broniły fosy i zalewy, a do środka prowadziły trzy bramy ze zwodzonymi mostami.
Chrzest bojowy Zamość przeszedł w 1648 roku, podczas oblężenia przez wojska kozackie i tatarskie dowodzone przez Bohdana Chmielnickiego. Rzesze uciekinierów, brak prowiantu i nadziei na szybką odsiecz oraz szerząca się epidemia spowodowały, że obrońcy zdecydowali się na zapłacenie okupu. Otrzymawszy 20 000 zł, Kozacy i Tatarzy po dwutygodniowym oblężeniu, podczas którego stracili ok. 3000 ludzi, odstąpili od murów. W czasie potopu szwedzkiego, na przełomie lutego i marca 1656 r., Zamość oblegały wojska szwedzkie, dowodzone przez samego króla Szwecji Karola X Gustawa. Obroną dowodził III ordynat, wnuk założyciela miasta Jan Sobiepan Zamoyski. Tym razem twierdza była doskonale przygotowana do odparcia ataku i szwedzki ostrzał nie spowodował poważniejszych szkód. Stąd też, po kilku próbach zdobycia twierdzy, Szwedzi zaniechali oblężenia. Zamość był jedną z trzech twierdz, obok Gdańska i Jasnej Góry, które oparły się wojskom szwedzkim.
Niepowodzeniem zakończyła się również, podjęta rok później, próba zdobycia Zamościa przez połączone siły szwedzkie i siedmiogrodzkie.
Pod koniec XVII wieku, po bezpotomnej śmierci Jana Sobiepana Zamoyskiego, rozgorzała walka o Ordynację Zamojską i jej stolicę. Ostatecznie przypadły one Marcinowi Zamoyskiemu, który został IV ordynatem.
Miasta nie omijały nieszczęścia. W 1627 r. palił się pałac, w 1658 - kolegiata, arsenał i akademia, a w 1672 - dwieście domów w południowo-zachodniej części miasta. Zamość pustoszyły zarazy. Tylko w 1711 r. zmarło z tego powodu 500 osób.
Po pierwszym rozbiorze Polski w 1772 r, Zamość przypadł Austrii. W 1809 r., podczas wojny pomiędzy Austrią a Księstwem Warszawskim, twierdza zamojska została zdobyta przez wojska księstwa. Po klęsce Napoleona pod Moskwą, postępujące za oddziałami francuskimi i polskimi wojska rosyjskie otoczyły Zamość. Oblężenie trwało 9 miesięcy. Sytuacja w twierdzy była katastrofana. Ponoć zjedzono nawet szczury i psy. By wypłacić załodze żołd, z naczyń kościelnych wybito monety: 6 groszy z brązu i srebrne 2 złote. W tej beznadziejnej sytuacji dowodzący obroną gen. Maurycy Hauke 25 listopada 1813 r. poddał twierdzę. Po kongresie wiedeńskim Zamość znalazł się w granicach zależnego od Rosji Królestwa Kongresowego. Zamoyscy mieli coraz mniejszy wpływ na losy własnej twierdzy i ostatecznie w 1821 r. zamienili ją na dobra ziemskie. Tym samym Zamość stał się twierdzą rządową. Przeprowadzono, zakrojone na wielką skalę, prace przy jej modernizacji. Powstały m.in. rotunda, nadszańce, kojce, nowe bramy. Zamość został zmieniony w ogromne koszary i więzienie. Wszelka zabudowa w promieniu 1 200 metrów od murów została zlikwidowana. Cywilne funkcje miasta przejęła oddalona o 2km Nowa Osada.
Podczas powstania listopadowego twierdzę zajęli powstańcy. Była dla nich bazą wypadową na teren płd.-wsch. Polski, a także siedzibą władz administracyjnych województwa lubelskiego. Po upadku powstania, 21 listopada 1831 roku Zamość skapitulował, jako ostatni punkt oporu w kraju. Szybki postęp w technice wojennej, m.in. wprowadzenie dział o dużym zasięgu i celności, przesądził o likwidacji twierdzy Zamość. Postanowienie w tej kwestii car wydał 3 grudnia 1866 r. Likwidacja polegała na wysadzeniu w powietrze większości murów otaczających miasto. Konsekwencją tych wydarzeń był powrót życia cywilnego do miasta i szybki jego rozwój. W 1865 r. Zamość liczył 4 tyś. mieszkańców, a pod koniec stulecia - 11 tyś. W dwa lata po odzyskaniu niepodległości, podczas wojny polsko - radzieckiej w 1920 roku, Zamość otoczyły oddziały Siemona Budionnego. Liczne próby jego zdobycia okazały się nieskuteczne, a 30 sierpnia oblegających czerwonoarmistów przepędziły przybyłe z odsieczą wojska generała Józefa Hallera. Okres międzywojenny to dla miasta czas rozwoju gospodarczego i kulturalnego.
W pierwszych dniach II wojny światowej Zamość został zajęty przez Niemców, a następnie od 27 września do 5 października -przez wojska radzieckie. Od 8 października rozpoczęła się okupacja hitlerowska. W Rotundzie urządzono obóz zagłady. W mieście zlokalizowano też obóz dla jeńców radzieckich, dla osób wysiedlanych w ramach akcji kolonizacyjnej i getto żydowskie. 25 lipca 1944 roku Zamość, bez jednego wystrzału, zajęły wojska radzieckie. W okresie powojennym miasto znacznie się rozbudowało, powstało wiele nowych zakładów pracy. Szczególnie korzystne były dla niego późne lata siedemdziesiąte. W 1974 roku Sejm przyjął ustawę o renowacji zamojskiego Starego Miasta. Rok później Zamość stał się stolicą województwa, a w 1980 zorganizowano obchody 400-lecia jego założenia. Zaplanowano też, odwołane w ostatniej chwili, Centralne Dożynki. Zgodnie z ówczesnymi zwyczajami, miasto będące organizatorem dożynek, otrzymywało ogromne środki na modernizację. W Zamościu wykorzystano je na renowację zespołu staromiejskiego, inwestycje drogowe i infrastrukturalne, budowę nowych osiedli mieszkaniowych. W 1992 r. zamojskie Stare Miasto zostało wpisane na Listę Światowego Dziedzictwa Kultury UNESCO. Od 1 stycznia 1999 roku Zamość jest ponownie miastem powiatowym. Ma około 70 tysięcy mieszkańców, jest najważniejszym ośrodkiem południowej Lubelszczyzny.
MIASTO IDEALNE
Dwa wydarzenia z roku 1578 zdecydowały, że Jan Zamoyski postanowił zbudować reprezentacyjną rezydencję.
Pierwsze, to otrzymany od króla w tymże 1578 roku wysoki urząd kanclerza wielkiego kornnego. Drugim zaś powtórne małżeństwo, równie bogate jak pierwsze, tym razem z piękną Krystyną Radziwiłłówną, bratanicą przedwcześnie zmarłej królowej Barbary Radziwiłłówny. Oba te wydarzenia awansowały Zamoyskiego na szczyt drabiny społecznej ówczesnej Polski, Na początku lipca wyjechał do Lwowa na spotkanie z królem, aby omówić sprawy przygotowań Rzeczpospolitej do wojny z Moskwą. We Lwowie spotkał się z Bernardem Morandem i podpisał z nim umowę na projektowanie i budowę pałacu.
W pół roku później postanowił budowę pałacu poszerzyć o budowę warownego miasta. Prace postępowały w galopie. 10 kwietnia 1580 roku Zamoyski ogłosił akt lokacyjny miasta, które nazwał Nowym Zamościem i nadał mu stosowne przywileje. A już 12 czerwca Stefan Batory potwierdził akt lokacji, nadał miastu herb, ustanowił trzy roczne jarmarki i prawo składu oraz zwolnił przyszłych mieszczan od ceł w całej Rzeczpospolitej.
Miasto zlokalizowano w szczerym polu. Budowano je - jak się wtedy mówiło - „na surowym korzeniu". Budowa miasta prywatnego w całości, to rzadkość w Europie nie tylko szesnastowiecznej. To jednocześnie ogromne ryzyko i jeszcze większe koszty. Tym większe, że tu chodziło o budowę „miasta idealnego", pięknego w architekturze, łączącego harmonijnie życie gospodarcze, naukowe, kulturalne i religijne z funkcjami obronnymi. Zamoyski nie bez powodu wybrał do urzeczywistnienia swoich planów architekta włoskiego. Prądy umysłowe Renesansu, w tym nowe założenia architektoniczne i urbanistyczne rodziły się właśnie we Włoszech, które kanclerz znał i był nimi zafascynowany. W założeniach urbanistycznych Zamościa dominują wpływy prac teoretycznych głównie dwu Włochów: Pietra Cataneo i Francesca di Giorgio Martiniego. Polski magnat - intelektualista Jan Zamoyski i utalentowany architekt włoski Bernardo Morando stworzyli dzieło wyjątkowe. Zrealizowali marzenia najwybitniejszych architektów epoki o „mieście idealnym", czy też jak inaczej mówili o „mieście szczęśliwym". Zamość miał oczywiście służyć budowaniu prestiżu i potęgi rodu kanclerza, ale też dobru Rzeczpospolitej. Kiedy w 1595 roku rozpoczynała działalność Akademia Zamojska, kanclerz w okolicznościowej odezwie do Polaków sformułował ideę w zdaniu, iż „takie będą rzeczpospolite, jakie ich młodzieży chowanie. Głosił potrzebę wychowania obywatelskiego i służby krajowi.
W tym czasie w Zamościu już osiedlali się Ormianie, Żydzi sefardyjscy, Grecy i inni, którzy budowali sukces gospodarczy miasta. Na przełomie XVI i XVII wieku Zamość stał się ważnym centrum naukowym w Polsce, ośrodkiem bujnego życia kulturalnego, a zarazem stanowił główny węzeł gospodarczy, pośredniczący w handlu ze Wschodem. Był miastem idealnym.
Autor:
Marek Jawor
"Zamość"
Zdzisław Kazimierczuk
"Zamość zabytki starego miasta i twierdzy"
|
