Miasto leżące na wysokości 255 m n.p.m. na dnie obniżenia zwanego Padołem Józefowskim, usytuowanym na pograniczu Roztocza Środkowego i Równiny Bilgorajskiej (Puszczańskiej). Od równiny i znajdującego się na jej terenie kompleksu lasów Puszczy Solskiej oddziela go tzw. krawędziowy wal roztoczański. W większości publikacji Józefów zyskuje jeszcze w nazwie słowo Bilgorajski. Natomiast odległa o kilka kilometrów stacja PKP to Józefów Roztoczański. Można przy okazji dodać, że jeszcze kilkanaście lat temu stacja ta nosiła nazwę Krasnobród (aż 17 km stąd), a przed wojną Górecko. Do Józefowa najbliżej jest jednak z jeszcze innej stacji PKP - z Długiego Kąta.
Osada, początkowo zwana Majdanem Nepryskim, powstała ok. 1720 r. nad rzeką Niepryszką (dawniej Neprys) na terenach Ordynacji Zamojskiej. Piąty ordynat Tomasz Józef Zamoyski postanowił na jej obszarze założyć miasto Józefów (od swego imienia). Królewski przywilej lokacyjny został przygotowany w 1715 roku. Czytamy w nim: „Miastu temu i jego mieszkańcom dajemy zezwolenie na wprowadzenie prawa niemieckiego, zwanego magdeburskim, zabraniając równocześnie stosowania w nim nadal wszystkich przepisów prawa ziemskiego polskiego, ustaw i praw zwyczajowych, które zwykle przeszkadzają w wykonywaniu prawa niemieckiego". W dokumencie pozostawiono miejsce na określenie liczby jarmarków, wpisanie dokładnej daty oraz podpis i pieczęć króla. Uzyskanie tego podpisu nie było proste. W tym czasie nastroje antysaskie, wynikające z bezpardonowych poczynań wojsk saskich w Polsce, sięgnęły zenitu. Na terenie Ordynacji Zamojskiej, w Tarnogrodzie, szlachta zawiązała przeciwko nim konfederację. W odwecie wojska saskie, pod wodzą feldmarszałka Flemminga, podstępem zdobyty Zamość i przez pół roku okupowały go dokonując licznych gwałtów i szkód. Te wydarzenia bardzo zaostrzyły stosunki między Augustem II a ordynatem Tomaszem Józefem Zamoyskim, w e-fekcie czego nie uzyskał on królewskiego podpisu na dokumencie lokacyjnym. Nie zrażony tym ordynat w dniu 3 grudnia 1725 r. sam podpisał w Zamościu dokument lokacyjny miasta Józefowa. Nieco wcześniej, w 1723 r. utworzono tu parafię rzymskokatolicką (w miejsce dawnej parafii unickiej w Nepryszu), a ordynat ufundował drewniany kościół. Jego budowę rozpoczęto w 1719 r., a konsekrowano w 1728 r. pod wezwaniem Niepokalanego Poczęcia NMP. Ordynacki dokument lokacyjny Józefowa ustanowił cotygodniowe targi w czwartki i niedziele, a także cztery doroczne jarmarki (później nawet dziewięć). Miasto uzyskało prawa do palenia wódki, warzenia piwa i sycenia miodu. Dokument lokacyjny został potwierdzony przez kolejnych ordynatów:
w 1728 r. przez Michała Zdzisława Zamoyskiego, a w 1761 r. przez Klemensa Zamoyskiego.
Miejscowość rozbudowywała się jako ośrodek rzemiosła i handlu. W 1755 r. na rynku wzniesiono drewniany ratusz. Ćwierć wieku później w Józefowie było już ok. 120 domów. Napływająca do Józefowa ludność żydowska zbudowała tu pierwszą, drewnianą synagogę. W pobliżu, nad rzeką Sopot, już przed 1729 r. powstała papiernia, a w połowie XVIII w. hamernia (huta miedzi). W tym czasie Józefów uzyskał status centrum klucza dóbr Ordynacji Zamojskiej. W jego skład wchodziły wsie: Długi Kąt, Górnik!, Majdan Nepryski, Majdan Sopocki, Nowiny, Pardy-sówka, Podrusów, Ruda Sopocka (późniejsza Hamernia - por. trasa 12). Szczególnie dobrze rozwijało się sitarstwo - w samym Józefowie na początku XIX w. było ponoć aż 200 sitarzy (na 1,4 tyś. mieszkańców) - a także kamieniarstwo. Wytwarzano kamienie młyńskie i browarne, krzyże nagrobne i przydrożne. Jeszcze dziś w okolicach miasta zachowało się wiele kamieniołomów, a niektóre z nich są nadal eksploatowane.
Ograniczenie rynków zbytu w XIX w. (po rozbiorach granica rosyjsko-austriacka pojawiła się 12 km od miasta) spowodowało znaczny upadek sitarstwa - w 1860 r. pozostało już tylko 6 Józefów. Źródła rzeki Niepryszki sitarzy. Okoto 1820 r. żydowska rodzina Waxów, dzierżawiąca papiernię i hamernię, założyła tu drukarnię wydającą hebrajskie księgi. Był to jeden z największych zakładów w dziejach Józefowa, dzięki któremu utrzymywała się więcej niż połowa mieszkańców miasta. Drukarnia zakończyła swą działalność w 2 pot. XIX w., nie wytrzymując konkurencji i restrykcyjnych działań cenzury rosyjskiej. W 1827 r. miasto liczyło 133 domy (z czego 15 murowanych). Utworzono także dom dla starców. Rynek otaczała drewniana zabudowa podcieniowa, mieściło się tu wiele kramów.
Okolice Józefowa były miejscem walk podczas powstania w 1863 r. i w czasie II wojny światowej. Po miejscach bitew oprowadza szlak „ziemi józefowskiej" znakowany kolorem zielonym. Odnośnie powstania styczniowego warto wspomnieć o burmistrzu miasteczka, który - według tradycji - powiódł grupę mieszczan do walki i zginął pod Józefowem. Autor monografii Józefowa - W. Ćwik - wskazuje, iż mógł nim być faktycznie sprawujący w owym czasie funkcję burmistrza Julian Trembiński (zmarł 14 V 1863 r.). Wcześniej, w dniu 8 IV 1863 r., po przekroczeniu granicy w okolicy Tarnogrodu, swój obóz w lasach położonych na ptd. od Józefowa (pomiędzy rzekami Tanwią i Studzienicą) rozbił oddział Marcina „Lelewela" Borelowskiego liczący 260 ludzi. Jego adiutantem byt poeta Mieczysław Romanowski (por. szlak l I, w józefowskiej szkole podstawowej znajduje się izba jego pamięci). Między Żukową a Zamchem, w dniu 16 IV 1863 r., doszło do potyczki z oddziałem rosyjskim, lecz wubcc przewagi nieprzyjaciela powstańcy wycofali się. Nowy obóz został założony opodal Józefowa, w lesie „Dębowce" wśród wzgórz. „Lelewel" trzymał się blisko granicy, bowiem czekał na oddział gen. Jcziorańskiego, z którym miał współdziałać. Niestety, 24 IV 1863 r. dochodzi tu do bitwy z Moskalami, których siły były znacznie większe (4 kompanie piechoty, sotnia Kozaków i szwadron dragonów). Romanowski, wraz z ochotniczą osłoną (70 osób, ocalało 13) został odcięty od głównego oddziału i znalazł się na odkrytym terenie bagiennym. Tam podczas walki dosięgła go śmierć, poległ także komisarz wojskowy Gustaw Wasilewski (mieszkańcy Józefowa pochowali 28 poległych w bitwie powstańców we wspólnej mogile). Jedynie część dowodzonych przez „Lelewela" powstańców dołączyła do oddziału gen. Jeziorańskiego, który przekroczył granicę 28 kwietnia (por. Kobylanka). Nieco później, 3 VIII 1863 r., pod pobliską Pardysówką zwycięską potyczkę stoczyły oddziały „Lelewela" Borelowskiego i Ćwieka-Cieszkowskiego.
Po powstaniu styczniowym, w 1870 r., Józefów traci prawa miejskie. W 1886 r. wzniesiony zostaje nowy kościół, z dwoma wieżami, który przetrwa już do współczesnych czasów. W 1921 r. mieszkały tu 1344 osoby, w tym 1050 Żydów.
W okresie II wojny światowej Józefów byt dużym ośrodkiem ruchu oporu. Stąd pochodził jeden z legendarnych na Zamojszczyźnie dowódców AK - Konrad Bartoszewski „Wir". Warto poznać tę interesującą postać. Bartoszewski urodził się 5 VII 1914 r. w Baranówce na Wołyniu. Szkołę średnią ukończył w Zamościu, później studiował polonistykę na Uniwersytecie Warszawskim. Walczył we wrześniu 1939 r. Od lutego 1941 r. był komendantem miejscowej placówki ZWZ, a od listopada 1942 r. dowódcą AK w rejonie józefowskim. Dnia 25 II 1943 r. aresztowała go żandarmeria niemiecka, jednak jeszcze tego samego dnia, nocą, został odbity. W odwecie na rynku w Józefowie Niemcy mordują jego najbliższą rodzinę: rodziców i siostrę. „Wir" obserwował egzekucję przez lornetkę, nie mogąc nic zrobić. 8 III 1943 r. zostaje ranny, leczy się przez pół roku. W styczniu 1944 r. „Wir" zostaje dowódcą Kursu Młodszych Dowódców Piechoty V rejonu, przekształconego w czerwcu w regularny oddział partyzancki. W bitwie pod Osuchami, po śmierci „Kaliny", przejmuje dowództwo i wyprowadza partyzantów z kotła. Po wyzwoleniu pozostaje w konspiracji, pełni funkcję zastępcy komendanta obwodu WiN. W 1947 r. ujawnia się. W 1952 r. zostaje aresztowany i skazany na 6 lat więzienia. Z uwagi na zły stan zdrowia zwolniony w 1954 r. W 1969 r. obronił pracę doktorską o poecie-powstańcu M. Ro-manowskim. Ostatnie lata życia Konrad Bartoszewski spędził w Lublinie. Zmarł 21 IV 1987 r. Śmierć jego rodziny upamiętnia w Józefowie tablica na budynku banku przy ul. Bartoszew-skiego.
Powróćmy do dziejów Józefowa. W 1942 roku Niemcy wymordowali niemal wszystkich Żydów. Największa masakra miała miejsce 13 VII 1942 r., gdy na Winiarczykowej Górze rozstrzelano ponad 1500 osób. Później nastąpił czas pacyfikacji ludności polskiej. Dnia l V11943 r. Józefów został otoczony kordonem, ludność spędzono na przykościelny cmentarz. Do egzekucji jednak nie doszło. Zapobiegł jej brawurowy atak partyzantów, który doprowadził do wyparcia Niemców. W walce brały udział oddziały: AK Hieronima Miąca „Korsarza", BCh Antoniego Wróbla „Burzy" i partyzantki radzieckiej Umera Achmołty Atamanowa „Miszki Tatara" (zginął podczas tej akcji). Później mówiło się nawet o „Rzeczypospolitej Józefowskiej". Okresowo nie było tu bowiem ani niemieckiej żandarmerii, ani policji, ani nawet władz gminnych.
Okres powojenny to czas powolnej odbudowy. Szczególną rolę odegrało tu utworzenie wytwórni prefabrykowanych elementów w pobliskim Długim Kącie. Ok. 1965 r. zlikwidowano ostatni dom kryty słomianą strzechą. W 1978 r. gmina Józefów została odznaczona Krzyżem Grunwaldu III klasy, a pobliska Pardysówka Krzyżem Walecznych. Od stycznia 1988 r. Józefów ponownie jest miastem, którego herbem jest św. Józef w błękitnych szatach ze złotą aureolą i srebrną lilią w dłoni, stojący na błękitnym obłoku, na którym umieszczone są trzy włócznie (herb Za-moyskich-Jelita).
Warto jeszcze wspomnieć o niecodziennej sytuacji, z jaką borykały się władze gminy Józefów. Otóż mieszkało tu około 700 osób, które oficjalnie nie istniały. Sprawa wynikła podczas przeprowadzania spisu powszechnego w 1988 r. Któryś z rachmistrzów ułatwił sobie życie przepisując dawną, niekompletną, ewidencję ludności. Ponieważ subwencje zależne są od ilości mieszkańców, traciła na tym tutejsza gmina. Próby przekonania władz o prawdziwej liczbie mieszkańców napotkały na opory.
Zabytki:
1. Ratusz, murowany z 1775 r., ulokowany na rynku, mieszczący Urząd Miasta i Gminy. W jego sąsiedztwie pomnik ku czci bohaterów powstania styczniowego i II wojny światowej.
2. W płd.-wsch. narożniku rynku murowana synagoga, wzniesiona w latach siedemdziesiątych
napotykamy osiemnastowieczną figurę św. Jana Nepomucena, przeniesioną w 1843 r. na obecne miejsce, a w 1908 r. odnowioną przez Jana Brązka. Nieopodal zobaczymy współczesną figurę Matki Bożej z 1989 r. Trzysta metrów dalej znajduje się cmentarz. Na nim wiele wapiennych nagrobków wykonanych przez miejscowych majstrów. Znajdziemy tam również kwatery żołnierzy z ostatniej wojny, grób rodziny Bartoszewskich i mogiły powstańców z 1863 r. Wśród tych ostatnich wyróżnia się grób M. Romanowskiego (pin.-wsch. narożnik cmentarza). Ma on formę kolumny na wysokim postumencie. Za cmentarzem, przy szosie współczesny znak graniczny witający przybyszów - wykuty w wapieniu herb Józefowa. Zaraz za nim, na rozdrożu, wapienny krzyż przydrożny, zapewne z XIX w. Kilometr dalej, już na gruntach Majdanu Nepryskiego, kapliczka zwieńczona figurą Matki Bożej z 1907 r. i krzyż przydrożny z 1809 r. o formie analogicznej jak poprzedni. S. Murowana kapliczka z obrazem Matki Bożej Leżajskiej usytuowana przy drodze wychodzącej z pin.-wsch. narożnika rynku (w stronę Borowiny). Niestety, urok tego miejsca został zniszczony latem 1999 r. Ktoś bezmyślnie wyciął piękne, stare drzewa otaczające kapliczkę. Obok niej znajdują się dwa tajemnicze kamienie pochodzące z jakiegoś nagrobka. Na jednym płaskorzeźba przedstawiająca lampkę oliwną, na drugim, pękniętym na dwie części, inskrypcja zaczynająca się od skrótu D.O.M. Zapewne nagrobek ten znajdował się na terenie parku dworskiego znajdującego się po sąsiedzku.
W kotlince za kapliczką znajdują się obudowane kamieniami źródła rzeki Niepryszki. To niezwykle miejsce - możemy na własne oczy zobaczyć, jak rodzi się rzeka. Z głównego źródła wypływa już pokaźny strumień, do którego wpływa woda z licznych wywierzysk na zboczach doliny. Dwieście metrów poniżej źródła rzeka ma już szerokość prawie trzech metrów i wartko płynie po kamienistym dnie. Kilkaset metrów dalej wody rzeki spiętrzono - powstał tu zalew (2,01 ha), jedna z ważniejszych atrakcji turystycznych Józefowa, tak w aspekcie kąpieli, jak i wędkowania (ponoć występują tu pstrągi, karpie, szczupaki, plocie, okonie, karasie, liny i amury). Planuje się powstanie następnych zbiorników wodnych. Najciekawiej zapowiada się ten, który ma zostać utworzony w wyrobisku po eksploatowanych złożach piasku.
| 6. Murowany lamus (spichlerz) z XVII lub XVIII w. Obok kamienny stup - prawdopodobnie dawny pręgierz. To jedyne pozostałości z założenia dworskiego z parkiem, w którym urzędował zarządca józefowskiego klucza dóbr Ordynacji Zamojskiej. Obecnie znajdują się tu budynki Nadleśnictwa.
7. Cmentarz żydowski (kirkut) usytuowany na ptd. od zabudowy miasteczka, 400 m od rynku. W pobliżu przebiegają szlaki „krawędziowy" i „ziemi józefowskiej". Najstarsza zidentyfikowana macewa pochodzi z 1762 r. Na ptn. i wsch. od kirkutu znajduje się potężny kompleks kamieniołomów piaskowców i wapieni trzeciorzędowych. W ich sąsiedztwie obelisk, w miejscu gdzie poległ „Miszka Tatar".
8. Zachowały się pozostałości parku podworskiego, w Józefowie Resztówce, to teren dawnego majątku plenipotenta. Jeszcze niedawno był tu PGR. Warto jeszcze wspomnieć o tym, że w Józefowie planuje się utworzenie muzeum przyrodniczego, jego siedzibą ma być zabytkowy budynek znajdujący się w pobliżu siedziby biur nadleśnictwa.
Komunikacja. Józefów ma bezpośrednie połączenie autobusowe (PKS i „Autonaprawa") z Zamościem, Biłgorajem, Tomaszowem Lubelskim i Suścem. W pobliżu znajdują się dwie stacje linii PKP Zawada - Bełżec (por. uwagi o roztoczańskich szlakach kolejowych zamieszczone w dodatku turystycznym): Długi Kąt (3 km) i Józefów Roztoczański (4 km).
Noclegi. Schronisko PTSM (sezonowe, przy Liceum Ogólnokształcącym), ul. Broniewskiego 14, tel. (0-84) 687 80 16. Stanica wędkarska (sezonowa) nad zalewem, tel. (0-84) 687 80 50. Hotel, ul. Krótka 10, tel. (0-84) 687 81 22 (rezerwacje godz. 8.00-15.00). Ośrodek Wczasowy „Mera" (sezonowy), tel. (0-84) 687 80 86. Pensjonat, ul. Górnicza 54, tel. (0-84) 687 81 23. Dostępne są także kwatery agroturystyczne, informacje pod tel. (0-84) 687 81 22.
Trasy turystyczne. Przez Józefów przebiega czerwony szlak „krawędziowy" (odcinek Górecko Stare - Susiec, 38,5 km). Tu rozpoczyna się szlak „łącznikowy" czarny do Potoku Senderki, opisujemy go w połączeniu z odcinkiem szlaku „centralnego" niebieskiego (Potok Senderki -Ciotusza Stara, 23 km). Roztoczańskie znaczenie ma jeszcze końcowy fragment szlaku zielonego „ziemi józefowskiej" (Długi Kąt PKP - Hamernia, 8 km) i czarny szlak „łącznikowy" (Nowiny -Krasnobród, 14 km). Proponujemy dodatkowo ciekawą trasę nad Jezioro Tarnowolskie (6 km). Szczególną atrakcję stanowi największy w okolicy kompleks kamieniołomów znajdujących się na płd. od miasta, na skraju lasów Równiny Biłgorajskiej (Puszczańskiej). Por. także trasy wokół Józefowa, opisane w części tego przewodnika poświęconej szlakom Puszczy Solskiej.
=====================================
Autor: Artur Pawłowski
ROZTOCZE
Puszcza solska, lasy janowskie i wyżyna wołyńska (część polska)
PRZEWODNIK turystyczny
Wydanie II
Warszawa 2000
|
Linki:
Sturmwind II
|
