To podobno najbardziej zachmurzone miasto Roztocza (przeciętne zachmurzenie nieba 66-68%), ale nie należy temu zbytnio wierzyć. Jest to również największe miasto w granicach geograficznych tego regionu w Polsce (21,4 tyś. mieszkańców w 2002 r.). Centrum miasta znajduje się na Roztoczu Środkowym, po prawej stronie rzeki Sołokiji (która jest tu niewielkim strumieniem), na wysokości ok. 275 m n.p.m.
Miejscowość założona przez kanclerza Jana Zamoyskiego ok. 1590 r. na terenie wsi Rogóźno, istniejącej już prawdopodobnie w 1422 r. Nazwa nowo założonej osady brzmiała Jelitowo. Pochodzi ona od herbu Zamoyskich „Jelita" (obecnego także w herbie miasta), w 1595 r. została zmieniona na Tomaszów, od imienia syna kanclerza. Z 1609 r. pochodzą pierwsze informacje o budowie miasta, jednak jego przywilej lokacyjny wydał Tomasz Zamoyski dopiero 25 V 1621 r. Rok wcześniej rozpoczęto wznoszenie obwarowań otaczających miasto. 7 października 1621 r. król Zygmunt III Waza, podążając na odsiecz Chocimo-wi, potwierdził przywileje miasta i obdarował je dodatkowo przywilejem składu soli z żup ruskich. Kupcy, jadąc z towarami, nie mogli już Tomaszowa omijać na swej drodze. Powstał nawet specjalny rynek solny na płn. wsch. od głównego rynku.
Twórcą planu miasta jest Bernardo Morando - ten sam, który wcześniej zaprojektował Zamość. Centralne miejsce zajmuje kwadratowy rynek (140 ' 140 m), z którego na cztery strony świata odchodzą ulice prowadzące w kierunku Zamościa, Lwowa, Szczebrze-szyna i Sokala. Do nich, w równych odstępach, wytyczono prostopadłe drogi. W rezultacie pomiędzy nimi powstały prostokąty zabudowy. Tomaszów składał się wtedy z czterech przedmieść i miasta właściwego, stanowiącego regularny sześciobok otoczony wałem z fosą. Według pierwotnych planów, na środku rynku miał stanąć ratusz, ale tak się nie stało i Tomaszów przez wiele lat pozbawiony był tej ważnej budowli, co było swoistym ewenementem.
W I pół. XVII w. miasto rozwijało się bardzo dynamicznie. Powstało wiele cechów, w tym: kaletników, tkaczy, garncarzy, kowali, bednarzy, zdunów, ślusarzy, mieczników i kotlarzy. W mieście znajdowały się wtedy dwa kościoły, trzy cerkwie i synagoga. W 1664 roku w Tomaszowie gościł król Jan II Kazimierz. W 1671 r. miasto uzyskało przywilej pobierania opłat mostowych.
Odnośnie handlowego oblicza miasta warto przytoczyć legendę. Odnosi się ona do późniejszych czasów, gdy w dni targowe u wylotu głównych ulic Tomaszowa stawiano strażników sprawdzających świadectwa pochodzenia pędzonych na targ zwierząt. Ponoć pewnego dnia jeden z nich, o nazwisku Gontarz, poprosił o świadectwo krowy. Prowadząca j ą kobieta bez wahania wręczyła mu własną metrykę urodzenia. Pracownik popatrzył, a że pewnie nie umiał czytać, to stwierdził że „wszystko w porządku" i przepuścił.
W 1648 r. miasto przeżyło napaść wojsk Bohdana Chmielnickiego. Cztery lata później nawiedziła je zaraza. Rozpoczął się stopniowy upadek Tomaszowa. Przyczyniły się do tego również: potop szwedzki, przemarsze obcych wojsk, częste pożary, zabory. Obwałowania dotrwały do XVIII w., a oryginalny układ miasta jest dziś znacznie zatarty.
Po bezpotomnej śmierci Jana „Sobiepana" Zamoyskiego nastąpił okres walk o sukcesję Ordynacji. W 1676 r. Tomaszów został splądrowany przez starostę jasielskiego Tomasza Brodec-kiego.
W 1725 r. kasztelan kijowski Józef Potocki ufundował okazały, murowany, dwuwieżowy kościół, a obok niego klasztor dla ojców trynitarzy. Cały zespół po kasacie w 1783 r., dokonanej przez władze austriackie, został rozebrany (por. trasa 4.1.).
Na przełomie XVIII i XIX w. funkcjonowała w Tomaszowie fabryka fajansu i porcelany. Warto wspomnieć także o działającej w XIX w. fabryce wódek, wiśniaków, maliniaków i miodów, wytwarzanych przez miejscowych Żydów. Prowadzili oni także fabrykę mydła, kapeluszy, płótna i grzebieni. W 1772 r. miasto znalazło się w zaborze austriackim, w 1809 r. weszło w skład Księstwa Warszawskiego, a w 1815 r. do Królestwa Polskiego. W czasie powstania listopadowego utworzono tu pułk ochotników „Złota Chorągiew Wolności". W okresie powstania styczniowego działał Toma-szowski Rząd Narodowy. Nocą z 30 na 311 1863 r. miasto zajął powstańczy oddział ordynackiego leśniczego - Hugona Gramowskiego (było to jego ostatnie zwycięstwo, przypłacone własną śmiercią). 5 lutego przybyli Rosjanie, powstańcy wycofali się, nastąpił pogrom ludności cywilnej.
W 1866 r. Tomaszów przestał być prywatnym miastem Ordynacji. W 1915 r. pod miastem stoczyły bitwę armie: rosyjska gen. Ołchowa i austriacka feldmarszałka Mackensena. W 1921 r., Józef Piłsudski dekorował w Tomaszowie pułk kawalerii uczestniczący w bitwie polsko-bolszewickiej (wydarzenie upamiętnia pomnik - por. trasa 3.4. i 4.1.). We wrześniu 1939 r. pod Tomaszowem rozegrano dwie wielkie bitwy z wojskami niemieckimi (por. ogólny rys historyczny).
W wyniku działań wojennych całkowitemu zburzeniu uległa zachodnia część miasta. Zniszczono także synagogę z II pół. XVII w., stojącąw miejscu starszej, spalonej przez wojska Chmielnickiego w 1648 r. W czasie okupacji hitlerowcy zorganizowali w mieście żydowskie getto.
W latach 90. XX w. Czesław Ko-stykiewicz z Tomaszowskiego Towarzystwa Regionalnego zaproponował przywrócenie rynkowi jego przedwojennego wyglądu i odbudowanie stojących tu niegdyś hal targowych z charakterystycznymi podcieniami. Według opisu Jana Góraka, w okresie dwudziestolecia międzywojennego rynek w Tomaszowie otaczały drewniane domy podcieniowe sytuowane zarówno szczytem, jak i ścianą wzdłużną do pierzei. Uwagę zwracała rozmaitość kształtów dachów, poczynając od czterospadowych, poprzez naczółkowe, półszczytowe do rzadko w miasteczkach spotykanych polskich dachów łamanych. Wszystkie dachy były kryte gontami. Ostatnie podcieniowe domy rozebrano w latach 1935-1936. W środku rynku wzniesiono piec rzędów kramów żydowskich poprzedzielanych wąskimi przejściami, wybitnie szpecących rozległy plac.Ostatnie z nich zlikwidowano dopiero w 1939 r. Wspomnieć warto także o 2 halach handlowych, które postawiono przy zachodnim skraju rynku, byty to duże budynki parterowe z obiegającymi doko-la podcieniami arkadowymi, przykryte wysokimi dachami krakowskimi, z nadbudowami w narożach. Nadawały one specyficzny wygląd zachodniej części rynku tworząc cos w rodzaju „sukiennic", jedyną tego rodzaju oryginalną zabudowę rynkową. Hale zostaly rozebrane w 1971 r.
Obecnie Tomaszów to jeden z najważniejszych ośrodków turystycznych Roztocza, zyskujący także sławę ośrodka sportów zimowych. Okoliczne lasy nadają się świetnie do narciarstwa biegowego, a dla amatorów zjazdów przygotowano wyciąg na pobliskiej Białej Górze (przy lokalnej szosie z Tomaszowa do Justynówki). Tel. (0-84) 665 93 10, 665 93 50.
Tomaszów to także ośrodek akademicki. Istnieje tu Wydział Zamiejscowy Nauk Prawnych i Ekonomicznych Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. Ciekawym przedsięwzięciem jest Międzynarodowy Powszechny Uniwersytet Wiedzy Ekologicznej.
| Zabytki: l. Kościół modrzewiowy, barokowy, pw. Zwiastowania Najświętszej Marii Panny. Odnajdziemy go na płd. wsch. od rynku, w pobliżu szlaku zielonego. To jeden z najcenniejszych zabytków w kraju. Wielką osobliwość stanowi już sam fakt wzniesienia świątyni w stylu barokowym z drewna. Budowę kościoła rozpoczęto w 1627 r. (a ukończono prawdopodobnie 2 lata później) z fundacji Tomasza Zamoyskiego, obiekt przebudowano w 1727 r. staraniem Michała Zamoyskiego. Świątynia jest dwuwieżo-wa i trzynawowa. Na kartuszu na chórze umieszczono herb Zamoyskich. Bogate, barokowe wyposażenie pochodzi w części z dawnego kościoła trynita-rzy. W drewnianym ołtarzu głównym znajduje się cudowny obraz Matki Bożej Szkaplerznej z Dzieciątkiem (Maryja trzyma w prawej dłoni szkaplerz, odpust 16 VII). Obraz ma ciekawą historię. Powstał w połowie XVII w., pierwotnie umieszczono go w kapliczce w miejscu, gdzie później powstał klasztor trynitarzy (por. opis trasy 4.1.). Podczas ataku Szwedów kapliczka spłonęła, a obraz miał zabrać jeden ze szwedzkich żołdaków, który użył go ponoć jako podkładkę pod siodło. Porzucony obraz odnalazły jednak mieszkanki Tomaszowa. Obraz przechowywano następnie w katedrze lwowskiej, potem ponownie w Tomaszowie (w kościele „na piaskach", później przekazanemu trynitarzom), a w okresie wojny polsko-tureckiej w Zamościu. Stamtąd zabrano go - już na stałe - do Tomaszowa. W latach 1727-1783 opiekowali się nim oo. trynitarze. Po kasacie zakonu cudowny obraz przeniesiono do modrzewiowego kościoła, w którym znajduje się do dziś. W 1994 r. odbyła się uroczysta koronacja obrazu.
W dolnej części ołtarza głównego znajdują się relikwie patrona trynitarzy św. Feliksa. W świątyni jest także 6 ołtarzy bocznych. Obok kościoła drewniana dzwonnica wzniesiona w XVIII w. Przed murem okalającym świątynię - figura z XVII w. w formie przysadzistej kolumny zwieńczonej czworoboczną kapliczką. Za kościołem, 100 m na wsch., ślady fosy i obwałowań. Warto dodać, że w 1910 r. świątynia cudem ocalała przed zniszczeniem. Powstał bowiem projekt wzniesienia w tym miejscu nowego kościoła, a stary miał być rozebrany. Do realizacji tego pomysłu szczęśliwie nie doszło, duża w tym zasługa ówczesnego proboszcza, ks. Wiktora Czarkow-skiego. Kontakt w sprawie zwiedzania świątyni, tel. (0-84) 664 21 77.
2. Cerkiew prawosławna pw. św. Mikołaja z 1890 r. (wg niektórych źródeł, budowę ukończono dopiero w 1902 r.), wzniesiona w pobliżu rynku w stylu cerkwi rosyjskich w miejscu wcześniejszej.
3. Herbaciarnia, tzw. Czajnia. Znajduje się przy rynku, u wylotu ulicy prowadzącej do cerkwi. Jest to drewniany piętrowy budynek z 1895r., wzniesiony z okrąglaków, na wzór drewnianych domów z płn. Rosji. Czaj-nię zbudowano z okazji koronacji cara Mikołaja II. Później był tu dom teatralny, a nawet dworzec autobusowy.
4. Kościół parafialny pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa (ul. Lwowska). Jego budowę rozpoczęto w 1935 r., a ukończono w 1949 r. We wnętrzu znajduje się wyposażenie barokowe z przełomu XVII i XVIII w., m.in. obrazy i ołtarz boczny przeniesione z kościoła parafialnego w Uhno-wie (obecnie Ukraina), a także ambona w kształcie łodzi z tamtejszej cerkwi. W ołtarzu głównym umieszczono figurę Serca Pana Jezusa. Wewnątrz tablice: upamiętniająca żołnierzy Wojska Polskiego poległych podczas bitew o Tomaszów we wrześniu 1939 r., a także pamięci majora Zenona Jachymka „Wiktora", dowódcy tomaszowskiego obwodu AK.
| 5. Kaplica cmentarna, murowana, pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa z 1867. Została ona wzniesiona przez Karpińskich jako grobowiec rodzinny.
6. Dawny ratusz z początku XX w., murowany, gruntownie odnowiony w 1999 r. Co ciekawe, jest to pierwszy ratusz w Tomaszowie, wcześniej - mimo dość długiego trwania miasta - takiej budowli tu nie było.
7. Figura św. Tekli z 1782 r., przy ul. Kopernika. Takie figury wznoszono, aby ustrzec się zarazy.
A Pisząc o Tomaszowie, trzeba wspomnieć o tablicy na karcerze tomaszowskiego aresztu UB (tzw. „Smoczej Jamie", ul. Lwowska 62). Ciekawe są pomniki Kościuszki, Piłsudskiego i Konstytucji 3 Maja (por. szlak 3.4.).
Interesujące jest również Muzeum Regionalne im. drą J. Petera. Mieści się ono przy ul. Zamojskiej 2. W nim ciekawa ekspozycja regionalna, m.in. ewangeliarze cerkiewne z XIX w. i liczne pamiątki archeologiczne. Muzeum czynne jest: wt.-pt. 9.00-15.30, sob.-niedz. 10.00-15.00. W soboty - wstęp bezpłatny.
Dr Janusz Peter (1891-1963) był wieloletnim dyrektorem miejscowego szpitala. To właśnie dzięki jego staraniom powstało wspomniane muzeum (jego zaczątkiem była pierwotnie zaledwie jedna z sal w szpitalu). Dr Peter był jego pierwszym kustoszem, a także współorganizatorem Tomaszowskiego Towarzystwa Kulturalnego. Urodził się w miasteczku Skole, nieopodal Stryja. Studiował na wydziale lekarskim Uniwersytetu Lwowskiego. W czasie I wojny światowej służył w armii austriackiej jako lekarz batalionowy, później w polskim 14 Pułku Ułanów we Lwowie. Po przeniesieniu do cywila pracował we Lwowie, a następnie już do końca życia - w Tomaszowie.
Komunikacja
Przez miasto przebiega droga krajowa nr 17 Zamość -Hrebenne. Autobusy (PKS, „Autona-prawa" i linie prywatne) dojeżdżają tu głównie z Lublina i Zamościa. Uwaga! Dużo kursów do stacji PKP w pobliskim Bełżcu. Stamtąd bezpośrednie pociągi do Warszawy, Lublina, Zamościa, Krakowa, Katowic i Wrocławia.
Informacja turystyczna
Obsługa ruchu turystycznego „Ouand", 22-600 Tomaszów Lubelski, ul. Zamojska 2, tel. (0-84) 664 20 64.
Trasy turystyczne. Tomaszów Lubelski stanowi dobrą bazę wypadową do Suśca (por. szlak 3.4.), Łosińca, Krasnobrodu, na wzgórze Wapielnia, do Józefowa, Bełżca i Narola. W najbliższej okolicy miasta warto odwiedzić Siwą Dolinę i rezerwat geologiczny Piekiełko.
===================================== Autor: Artur Pawłowski
Roztocze Środkowe
Przewodnik nie tylko dla turystów
Wydawnictwo naukowe turystyczne i edukacyjne
Wydanie pierwsze
Mielec 2003 |
Linki:
|
